Văn học đề tài Công an - 80 năm nhìn lại
80 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành của lực lượng Công an nhân dân với thực tiễn hoạt động vô cùng sinh động và phong phú chính là kho chất liệu đồ sộ để văn học về đề tài Công an khai thác và sáng tạo. Các tác phẩm ấy đã thực sự đi vào đời sống và góp phần giúp người dân hiểu nhiều hơn, sâu hơn về cuộc sống, chiến đấu của người lính Công an nhân dân.
Lực lượng Công an nhân dân Việt Nam thành lập năm 1945 với nhiều chiến công trong bảo vệ chính quyền non trẻ và tham gia trong kháng chiến chống Pháp. Có một thực tế là trong một thời gian dài sau đó, số lượng các tác phẩm văn học viết về đề tài này còn khá khiêm tốn, thậm chí là vắng bóng, chưa tương xứng với tầm vóc và sự đóng góp to lớn của lực lượng Công an.
Người được coi là nhà văn đầu tiên viết về đề tài Công an mới là Nguyễn Đình Lạp. Trong những năm đầu thập niên 50 của thế kỷ XX, Nguyễn Đình Lạp đã cộng tác với một số cán bộ, chiến sĩ Công an nhằm thu thập tư liệu để viết nên truyện ngắn "Chiếc va-ly trên tàu Amyot d'Inville" (được Ty Công an Hà Nội xuất bản năm 1951). Đây là một trong những tác phẩm văn học sớm nhất viết về chiến công của lực lượng Công an với câu chuyện về nữ anh hùng điệp báo Nguyễn Thị Lợi.
Năm 1960, nhà văn Lê Tri Kỷ viết tác phẩm ký sự “Thủ phạm vụ án Ôn Như Hầu”. Sau đó là một khoảng trầm khá dài của văn học về đề tài này.
Bước sang những năm 80 của thế kỷ XX, những chiến công và hy sinh thầm lặng của chiến sĩ Công an nhân dân góp phần vào thắng lợi của hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ như mạch nguồn cảm hứng sáng tác cho sự ra đời của hàng loạt tác phẩm hay và ý nghĩa, tạo nên bước chuyển mình mạnh mẽ của dòng văn học này. Nhà văn Văn Phan ra mắt truyện dài “Đội Công an số 6” (1981). Cùng với đó là sự ra đời của một loạt các tập truyện ngắn dạng truyện vụ án nhằm mục đích “kể chuyện cảnh giác”, những seri sách mang nhan đề “Vụ án viết lại” nhiều tập của nhiều tác giả như: Thành Tân, Nguyễn Trần Thiết, Phạm Hoài Nam, Văn Phan, Huỳnh Bá Thành…
Có một thực tế là trong một thời gian dài sau đó, số lượng các tác phẩm văn học viết về đề tài này còn khá khiêm tốn, thậm chí là vắng bóng, chưa tương xứng với tầm vóc và sự đóng góp to lớn của lực lượng Công an.
Cùng với đó là sự nở rộ các tiểu thuyết, truyện ký với “FULRO - Tập đoàn tội phạm” (1982), “Bên kia cổng trời” (1985) của Ngôn Vĩnh, “Trinh sát Hà Nội” (1984) của Tôn Ái Nhân, “Người không mang họ” (1984) của Xuân Đức, “Hồ sơ chưa kết thúc” (1984) của Phùng Thiên Tân, “Những người săn bắt cướp” (1987) của Nguyễn Như Phong, “Giữa sa mạc lửa (1987) của Nhị Hồ (sau này được đổi tên “Điệp viên giữa sa mạc lửa”), “Đen vỏ đỏ lòng” (1987) của Mai Thanh Hải… Đội ngũ nhà văn gây ấn tượng với những tác phẩm văn học đề tài Công an thời điểm này chủ yếu là những cây bút công tác trong lực lượng Công an.
Những năm 90, đề tài này lại tiếp tục thu hút các nhà văn sáng tạo với những tác phẩm ở thể loại tiểu thuyết như: “Ổ quỷ” (1990) của Phan Quế, “Trở lại là em” (1992) của Vũ Thị Hồng, “Đối mặt kẻ từ tù” (1992) của Đắc Trung, “Vòng nguyệt quế cô đơn” (1992), “Kẻ ám sát cánh đồng” (1995) của Nguyễn Quang Thiều, “Những kẻ nổi loạn” (1993) của Vũ Thanh Sơn, “Mùa hạ khó quên” (1993) của Nguyễn Thành Phong, “Tiếng nổ trên chiến hạm Amyot D’ inville” (1995) của Văn Phan, “Một kiếp lênh đênh” (1995) của Thu Trang…
Những tác phẩm văn học trên đã tạo được hiệu ứng sâu rộng trong lòng bạn đọc, được công chúng đón nhận nhiệt tình. Có rất nhiều tác phẩm được ấn hành với số lượng bản in lớn và tái bản rất nhiều lần.
Đặc biệt, năm 1996, Bộ Công an và Hội Nhà văn đã phối hợp tổ chức cuộc thi sáng tác văn học đầu tiên về đề tài hình tượng người chiến sĩ Công an mang tên “Cây bút vàng” với thể loại truyện ngắn. Các nhà văn như: Ma Văn Kháng với “San Cha Chải”, Nguyễn Quang Sáng với “Về lại bức tranh xưa”, Nguyễn Khải với “Đàn bà”, Nguyễn Hồng Thái với “Đối mặt” đã đạt giải cao. Đơn vị thường trực tổ chức cuộc thi “Cây bút vàng” năm 1996 là Tạp chí Văn hóa-Văn nghệ Công an. Sau này, giải thưởng “Cây bút vàng” do Nhà xuất bản Công an nhân dân phối hợp Chi hội Nhà văn Công an tổ chức, ngoài truyện ngắn, có mở rộng thêm thể loại ký và có cả tiểu thuyết, đến nay đã trải qua 4 lần thi.
Từ những năm 2000 trở đi, dòng văn học sáng tác về đề tài hình tượng người chiến sĩ Công an ngày càng được định hình rõ rệt. Các nhà văn tên tuổi và cả các cây bút trẻ thời điểm đó đã nhìn ra đây chính là “mảnh đất văn chương màu mỡ” để khai phá và sáng tạo cả về thể loại tác phẩm có tính tư liệu và tác phẩm sáng tác thuần túy. Một loạt các tác phẩm nổi tiếng ra đời trong giai đoạn này: “Đêm yên tĩnh” (2000) của Hữu Mai, “Một thế giới không có đàn bà” (2000) của Bùi Anh Tấn, “Tự bạch của Trung tá Z” (2001) của Mai Vũ, “Yêu tinh” (2002) của Hồ Phương, “Ngang trái” (2002) của Lương Sĩ Cầm, “Đội đặc nhiệm TK1” (2002) của Phan Văn Lợi, “Phạm Xuân Ẩn - tên người như cuộc đời” (2002) của Nguyễn Thị Ngọc Hải”, “Hồ sơ một tử tù” (2002) của Nguyễn Đình Tú…
Sau thành công của cuộc thi “Cây bút vàng” lần thứ nhất năm 1996, lãnh đạo Bộ Công an đã rất chú trọng đầu tư cho sáng tác văn học nghệ thuật về đề tài này.
Năm 2000, trước thềm Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ VI, lần đầu tiên, lực lượng Công an tổ chức một buổi gặp gỡ các văn nghệ sĩ, cuộc gặp do Bộ trưởng Lê Minh Hương chủ trì.
Bộ trưởng đã khẳng định sẽ tạo điều kiện hết sức cho các nhà văn thực tế trong lực lượng Công an để tạo cảm hứng sáng tác.
Từ đó đến sau này, Lãnh đạo Bộ Công an luôn có những chủ trương và chỉ đạo thiết thực đầu tư cho việc xây dựng nền văn học về đề tài Công an thông qua những cuộc xét giải thưởng văn học, những cuộc thi sáng tác.
Tiêu biểu như: Cuộc thi sáng tác văn học về đề tài “Người phụ nữ trên mặt trận bảo vệ An ninh Tổ quốc (1988-1991), cuộc xét và trao giải thưởng văn học về đề tài “Vì An ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống” 10 năm (1985-1995), cuộc xét và trao giải thưởng văn học về đề tài “Vì An ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống” 10 năm (1995-2005).
Đặc biệt, từ năm 1999 trở đi, cuộc vận động viết tiểu thuyết, truyện và ký về đề tài “Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống” do Bộ Công an phối hợp Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức (Nhà xuất bản Công an nhân dân là đơn vị thường trực tổ chức cuộc thi) được tổ chức thành thông lệ 5 năm một lần.
Những cuộc thi này được tổ chức bề thế, dài hơi. Trong các cuộc thi là sự đồng hành rất tích cực từ phía Ban tổ chức với các trại viết được mở khắp 3 miền đất nước, những chuyến đi thực tế vô cùng hữu ích tại Công an các đơn vị, địa phương, những buổi làm việc, trao đổi giữa các nhà văn với các cán bộ, chiến sĩ Công an hoặc những cuộc tiếp xúc thực tế giữa nhà văn với các phạm nhân, những hồ sơ vụ án được “mở”.
Đây thực sự là những “cú hích” mang tính đột phá, khơi nguồn cảm hứng sáng tác cho các nhà văn chính từ thực tiễn chiến đấu và công tác vô cùng sinh động của lực lượng Công an cùng với những vấn đề liên quan đến an ninh, trật tự, bảo vệ bình yên cuộc sống.
“Sự bình yên của cuộc sống đã thôi thúc những người chiến sĩ Công an nhân dân phải cống hiến, hy sinh; và thôi thúc người cầm bút phải đứng vào hàng ngũ những người chiến sĩ”.
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều
Những tư liệu thực tiễn được khai thác đã giúp các nhà văn, các cây bút trẻ nhận ra rằng đây là đề tài hấp dẫn nhất, là mảnh đất màu mỡ nhất cho người cầm bút đến khai phá.
Văn học với chức năng phản ánh đa chiều đời sống xã hội và sáng tạo nên những tác phẩm vì con người thì quá trình sáng tạo của nhà văn trong việc khai thác, xây dựng những tác phẩm văn học về đề tài này chính là sự đồng hành, chung tay cùng lực lượng Công an nhân dân chiến đấu chống lại cái ác.
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, đồng Chủ tịch Hội đồng cuộc thi tiểu thuyết, truyện ký đề tài “Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống”, đã có sự ví von đầy ý nghĩa khi phát biểu trong buổi khai mạc một trại sáng tác trong khuôn khổ cuộc thi giai đoạn 2022-2025 rằng: “Sự bình yên của cuộc sống đã thôi thúc những người chiến sĩ Công an nhân dân phải cống hiến, hy sinh; và thôi thúc người cầm bút phải đứng vào hàng ngũ những người chiến sĩ”.
Rất nhiều nhà văn đã thành danh ở đề tài văn học Công an. Những giải thưởng từ các cuộc thi sáng tác tiểu thuyết, truyện ký đề tài “Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống” đã góp phần khẳng định nhiều tên tuổi với các tác phẩm đạt giải cao ở thể loại tiểu thuyết như: Nguyễn Như Phong với “Bí mật những cuộc đời” “Kim tiền”, “Chạy án”; Nguyễn Đình Tú với “Hồ sơ một tử tù”, “Phiên bản”, “Cô Mặc Sầu”; Nguyễn Xuân Thủy với “Sát thủ online”; Chu Thanh Hương với “Hoa bay”, “Phận liễu”; Đào Trung Hiếu với “Bão ngầm”; Phong Điệp với “Vực Gió”, Đoàn Hữu Nam với “Rễ người”, Phạm Thanh Khương với “Giáp mặt”; Nguyễn Trí với “Diều hâu”; Di Li với “Trại hoa đỏ”; Tống Ngọc Hân với “Âm binh và lá ngón”; Đức Anh với “Đảo bạo bệnh”…
Bên cạnh đó là thể loại truyện ký cũng góp mặt nhiều tên tuổi như: Nguyễn Thị Ngọc Hải với “Phạm Xuân Ẩn - tên người như cuộc đời”; An Phông Sô Vũ Hạnh với “Tiếng súng từ ba phía”; Nông Huyền Sơn với “Điệp báo A10”; Phan Thế Cải với “Đối mặt với sói trắng”, Lương Sỹ Cầm với “Kể chuyện giới tuyến”; Bạch Lê Vân Nguyên với “Nắng Cam Ranh”…
Năm 2025, hướng tới kỷ niệm 80 Ngày truyền thống lực lượng Công an nhân dân, cuộc thi sáng tác tiểu thuyết, truyện ký về đề tài “Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống” do Bộ Công an phối hợp Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức đã đi gần đến hồi kết và hứa hẹn thêm một mùa bội thu các tác phẩm tiểu thuyết và truyện ký hấp dẫn.
Cùng với những cuộc thi tiểu thuyết, truyện ký, cuộc thi “Cây bút vàng” khi tái khởi động lại đã có mùa 3, mùa 4 thật bội thu, thu hút đông đảo các tác giả hưởng ứng dự thi, từ những nhà văn tên tuổi như: Nguyễn Như Phong, Lương Sỹ Cầm, Phạm Thanh Khương, Nguyễn Trí, Nguyễn Hiệp… đến nhiều cây bút “lần đầu chạm ngõ” đề tài này nhưng đã có những tác phẩm đạt giải cao như: Lê Duy Nghĩa, Tống Phước Bảo, Trần Hoàng Thiên Kim, Phan Đức Lộc…
Các cuộc thi văn học nghệ thuật về đề tài “Hình tượng người chiến sĩ Cảnh sát nhân dân”, “Hình tượng người chiến sĩ Cảnh vệ Công an nhân dân” được phát động, trong đó có mảng sáng tác văn học, cũng đã thu hút sự tham gia đông đảo từ các nhà văn, các cây bút trẻ.
Những cuộc thi cùng với sự đầu tư của Bộ Công an đã tạo điều kiện cho các nhà văn thêm hiểu, thêm yêu và trân trọng hơn công việc của lực lượng Công an nhân dân.
Trên cơ sở đó, những người cầm bút xây dựng nên những tác phẩm văn học có giá trị, vừa góp phần thực hiện nhiệm vụ tuyên truyền chính trị sâu rộng về cuộc sống, chiến đấu và những gian khổ, hy sinh của người chiến sĩ Công an vừa thêm những tác phẩm khẳng định tên tuổi của mình trên văn đàn.
Những tác phẩm có sức hấp dẫn ấy không chỉ góp phần tuyên truyền mà còn tái hiện thành công chiều dài lịch sử của lực lượng Công an nhân dân.
Đồng thời, sự phát triển của đề tài văn học Công an cũng đã thu hút nhiều cán bộ, chiến sĩ trong lực lượng tham gia văn đàn.
Nếu như thế hệ trước có những nhà văn tên tuổi trong lực lượng Công an như: Lê Tri Kỷ, Văn Phan, Ngôn Vĩnh, Hữu Ước, Phùng Thiên Tân, Tôn Ái Nhân, Thu Trang… thì lớp sau đã xuất hiện những nhà văn Công an như: Trần Thanh Hà, Thế Hùng, Như Bình, Đào Trung Hiếu, Chu Thanh Hương, Dương Bình Nguyên… và gần đây càng có thêm nhiều cây bút trẻ đang dần khẳng định mình trên văn đàn một cách vững vàng như: Phan Đức Lộc, Bùi Tuấn Minh, Võ Chí Nhất, Vũ Liêm, Trần Ngọc Mai, Nguyễn Thị Thanh Thúy, Võ Đăng Khoa…
Các tác phẩm văn học về đề tài Công an cũng luôn có sức hấp dẫn riêng đối với bạn đọc. Những câu chuyện hành trình phá án luôn kích thích sự tò mò của người đọc. Cuộc đấu trí giữa hai phía chính diện và phản diện, những góc nhìn “siêu âm” tâm lý người chiến sĩ Công an và đặc biệt là đối tượng phạm tội của nhà văn cùng với sự diễn đạt khéo léo trong việc lột tả diễn biến nội tâm nhân vật qua từng chi tiết, từng tình huống truyện luôn là sự thu hút và kích thích đối với tâm lý bạn đọc.
Quá trình đồng hành cùng tác phẩm, vô hình trung, bạn đọc hiểu hơn về công việc của những người chiến sĩ Công an, những tâm tư, tình cảm, những trăn trở, nghĩ suy, sự mưu trí, ứng biến linh hoạt của họ trong cuộc đấu tranh truy bắt tội phạm và cuộc đấu trí để buộc tội phạm phải thừa nhận tội ác.
Cũng chính vì sự hấp dẫn từ đề tài này mà từ nền tảng văn học, nhiều tác phẩm đã được chuyển thể sang các loại hình nghệ thuật khác như: kịch bản sân khấu, phim truyền hình, phim truyện điện ảnh… Có thể kể đến những tác phẩm văn học tiêu biểu từ đề tài này đã được dựng thành phim truyền hình, phim điện ảnh như: “Chạy án”, “Bí mật Tam giác vàng” của Nguyễn Như Phong được dựng thành phim truyền hình cùng tên; “Hồ sơ một tử tù” của Nguyễn Đình Tú được dựng phim truyền hình với tên gọi “Lời sám hối muộn màng”, tiểu thuyết “Phiên bản” của anh được dựng thành phim điện ảnh “Hương Ga”; “Sát thủ online” của Nguyễn Xuân Thủy, “Bão ngầm” của Đào Trung Hiếu, “Trại hoa đỏ” của Di Li được dựng phim truyền hình cùng tên… Sự cộng hưởng này càng tạo thêm sức hấp dẫn của đề tài này.
Những cuộc thi cùng với sự đầu tư của Bộ Công an đã tạo điều kiện cho các nhà văn thêm hiểu, thêm yêu và trân trọng hơn công việc của lực lượng Công an nhân dân.
Trên cơ sở đó, những người cầm bút xây dựng nên những tác phẩm văn học có giá trị, vừa góp phần thực hiện nhiệm vụ tuyên truyền chính trị sâu rộng về cuộc sống, chiến đấu và những gian khổ, hy sinh của người chiến sĩ Công an vừa thêm những tác phẩm khẳng định tên tuổi của mình trên văn đàn. Những tác phẩm có sức hấp dẫn ấy không chỉ góp phần tuyên truyền mà còn tái hiện thành công chiều dài lịch sử của lực lượng Công an nhân dân.
Có thể khẳng định, cùng với sự hình thành, phát triển của lực lượng Công an nhân dân trong 80 năm qua, đề tài văn học Công an đã dần định hình và phát triển vững chắc, tạo được vị trí quan trọng trong đời sống văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại, và thực sự là “mỏ vàng” còn rất nhiều dư địa cho các nhà văn khai thác.
Đồng thời, ở chiều tương tác lại, các tác phẩm văn học cũng góp phần giúp công chúng hiểu nhiều hơn, sâu hơn về cuộc sống, chiến đấu của những người làm công tác phòng, chống tội phạm, từ đó đồng hành, chung sức cùng lực lượng Công an trong lĩnh vực bảo vệ, giữ gìn an ninh, trật tự.